De Republiek

Vrij Nederland schrijft deze week over de toestanden met illegalen in Nederland. Over hoe illegalen op straat worden gemieterd, mensen aan hun lot worden overgelaten en hoe de politie zijn illegalenquota weet te halen. Oftewel de beschaving van Nederland na jaren van Verdonkbeleid.

Lees verder voor het hele artikel of ren even naar de winkel voor een verse VN!

De illegalencarrousel

Reportage: Wat er gebeurt met niet-uitzetbare vreemdelingen

14 april 2007 door Robert van de Griend

Ruim de helft van de illegalen in vreemdelingenbewaring wordt niet naar het land van herkomst teruggevlogen, maar gewoon op straat gezet: ?geklinkerd?. Waarom worden ze niet op de offici?le manier uitgezet? En wat gebeurt er met iemand die, na maanden detentie, van de een op de andere dag bij een treinstation wordt gedropt? Vrij Nederland sprak met praktijkdeskundigen, van vreemdelingenrechter tot verpleegkundige, en volgde een aantal ?geklinkerde? illegalen.

Het stalen hek dat de bajesboten in de Rotterdamse Merwehaven van de buitenwereld scheidt, gaat zuchtend en kreunend open. Een geblindeerde bus van de Dienst Justiti?le Inrichtingen verlaat het cellencomplex, bewaarplaats voor zo?n 750 illegale vreemdelingen in afwachting van hun uitzetting, en rijdt richting het Marconiplein. Bij de stoplichten is er een afslag naar Rotterdam Airport, waar een uitzetcentrum staat en dagelijks illegalen met een enkeltje Angola of Azerbeidzjan op het vliegtuig worden gezet. Maar de justitiebus gaat rechtdoor. De Mathenesserweg over, de Beukelsdijk op, en via het Weena richting de binnenstad. Op een paar honderd meter van het Centraal Station mindert de bus vaart en parkeert op de stoep.

Twee bewakers stappen uit en schuiven de zijdeur van de gevangenenwagen open. Een jonge man met een Noord-Afrikaans uiterlijk steekt een verwilderd hoofd naar buiten. ?We zijn er,? zegt een van de bewakers, en overhandigt de jongen zijn bezittingen: een helblauwe vuilniszak met kleren en een mobiele telefoon. ?Daar is het,? wijst de bewaker, terwijl zijn collega verveeld op de grond spuugt. ?Succes h?!? En weg is de bus. De jongen gooit de vuilniszak over zijn schouder en sjokt naar het station. Hij heeft geen treinkaartje, geen geld, en ook geen beltegoed. Wel een brief van de vreemdelingenpolitie waarin hem wordt aangezegd binnen vierentwintig uur het land te verlaten.

Een jaar geleden ging Vrij Nederland undercover op de Rotterdamse bajesboten om te onderzoeken onder welke omstandigheden illegalen en uitgeprocedeerde asielzoekers daar vastzaten. Die omstandigheden bleken weinig comfortabel. Gevangenen deelden met zijn vieren of zijn zessen een cel, hadden geen mogelijkheid tot sport of arbeid, werden onbeschoft behandeld door het bewakingspersoneel en bleven verstoken van psychische hulp. Daar kwam bij dat een groot deel van de gedetineerden geen drie maanden op de boten vastzat, zoals voormalig minister van Justitie Piet Hein Donner in het vooruitzicht had gesteld, maar zes tot twaalf maanden. Alles bij elkaar leidde het ertoe dat veel gevangenen, soms letterlijk, gek werden van wanhoop.

Maar daarmee houdt het niet op. Vijftig tot zestig procent van de illegalen in vreemdelingenbewaring, of het nu om de bajesboten, de Willem II-gevangenis in Tilburg of Kamp Zeist gaat, wordt uiteindelijk niet naar het land van herkomst teruggevlogen. Die groep, zo wijzen cijfers van onder meer de Universiteit van Tilburg uit, wordt na verloop van tijd gewoon op straat gezet: ?geklinkerd? heet dat in de praktijk. Eenmaal buiten zijn de illegalen verplicht binnen een dag uit Nederland te vertrekken. H??, dat moeten ze zelf uitzoeken.

Liefde als vluchtmotief

De jongen met het Noord-Afrikaanse uiterlijk en de blauwe vuilniszak baant zich een weg door een menigte van gestreste forenzen, stadswachten en Spits-verkopers. Vlak voor de ingang van Rotterdam Centraal spreken we hem aan. Hij heet Khalid, zo blijkt, komt oorspronkelijk uit Marokko, en is zevenentwintig jaar oud. Aan een tafeltje in het stationsrestaurant vertelt Khalid dat hij zeven jaar geleden naar Nederland is gekomen, een meisje uit Leiden achterna aan wie hij zijn hart verloren had. Toen hun relatie op de klippen liep, wilde hij hier niet meer weg. Dat hij zijn leven in de illegaliteit zou moeten slijten ? aan een asielprocedure was hij niet eens begonnen, bij de IND zouden ze vast niet gevoelig zijn voor de liefde als vlucht?motief ? maakte hem niets uit. Als inpakker op de bloemenveiling in Aalsmeer verdiende hij goed geld. Hij kon er een kamer van huren en zelfs een cursus Nederlands volgen. Toen hij najaar 2005 korte tijd in Itali? verbleef, waar zijn broer woont, begon hij Nederland al snel te missen. ?Ik zag PSV op televisie spelen en ik dacht: ik moet terug.? Driekwart jaar later werd Khalid in een Leidse stadsbus op zwartrijden betrapt en ontdekte een politieagent dat hij geen papieren had. Zo kwam hij op de bajesboot terecht. Dat was bepaald geen cruise. ?Ik zweer het, ik draaide bijna door,? zegt hij. ?Ik heb ADHD. Normaal slik ik daar medicijnen voor. Maar op de boot kreeg ik die pillen niet. Wanneer ik om een dokter vroeg, kon ik een grote bek krijgen. Als ik dan terug begon te schreeuwen, werd ik in de isolatiecel gegooid. E?n keer heb ik daar twee weken gezeten. Ik begreep er niks van. Ik had altijd geleerd dat een gevangenis voor criminelen is.?

Zes maanden hebben ze hem vastgehouden. En nu staat hij op straat. Waarom hij niet naar Marokko is uitgezet? Khalid heeft geen idee. ?Dat zal mijn advocaat wel hebben geregeld.? Waar hij nu naartoe moet, weet hij niet. Of zoals de bewaker, die hem deze morgen van zijn vrijlating op de hoogte bracht, tegen hem zei: ?Ik heb goed nieuws en slecht nieuws voor je.? Teruggaan naar zijn familie in Marokko is onmogelijk, zegt hij. ?Ik durf hen niet meer onder ogen te komen. Wat moet ik mijn ouders vertellen? Dat hun zoon in de gevangenis heeft gezeten?? E?n ding staat vast: hij gaat weg uit Nederland. Hij heeft geen zin om nog een keer ?voor niets? zes maanden achter de tralies te zitten. Misschien toch maar weer Itali?, denkt Khalid, daar is hij tenminste verzekerd van onderdak. ?Maar hoe kom ik in ?s hemelsnaam aan geld??

Een half uur later zit Khalid met zijn vuilniszak, maar zonder vervoersbewijs, in de intercity naar Leiden. Daar woont een oud-celgenoot, weet hij, een Marokkaan die een paar weken eerder werd geklinkerd en nu als klusser werkt. Misschien kan die hem wel een paar tientjes lenen. Terwijl het polderlandschap aan hem voorbij trekt, bladert Khalid de Metro door. De voorpagina ? ?Veel meer zwerfjeugd? opent de krant vandaag ? slaat hij over. Hij is meer ge?nteresseerd in zijn horoscoop. ?Weegschaal,? leest hij hardop voor. ?Vandaag lukt alles wat je je hebt voorgenomen. Je energie laat niets te wensen over en daar maak jij gebruik van.? Hij vouwt de krant dicht en propt hem in de prullenbak. ?Wat denk je?? vraagt hij even later, ?wordt het met die opvolger van Verdonk beter in Nederland?? Zijn reisgenoten zijn gematigd optimistisch. ?Nou,? zucht Khalid, ?dan blijf ik misschien toch maar hier.?

Mensensmokkelaars

?Vreemdelingen die terug w?llen, k?nnen terug?, was een van de lijfspreuken van Rita Verdonk. Daarmee doelde de voormalig minister van Vreemdelingenzaken ook op illegalen in vreemdelingenbewaring. Dat het gros van die groep uiteindelijk niet per vliegtuig het land verlaat, lag volgens Verdonk zuiver aan de illegalen z?lf. Deels klopt die redenering. Uit onderzoek van de Universiteit van Tilburg (UvT) blijkt dat veel illegalen zich hevig verzetten tegen hun terugkeer. Zij weigeren hun naam op te geven, liegen over hun afkomst, trekken hun papieren door het toilet of proberen het uitzettingsproces op een andere manier te frustreren. Soms omdat ze in Nederland een betere toekomst voor zichzelf zien weggelegd dan waar ze vandaan komen. Soms omdat ze in hun eigen land nog grote schulden hebben openstaan bij mensensmokkelaars. Argumenten die in Nederland geen verblijfsvergunning opleveren. Maar er is ook een categorie illegalen, wijst het onderzoek van de UvT uit, die niet terug k?n omdat het land van herkomst niet wil meewerken.

Hun ambassade doet alles om de procedure te vertragen of zegt simpelweg: wij willen u niet terug. Bij landen als Algerije, Angola en Somali? komt dat veelvuldig voor, zeggen de UvT-onderzoekers. Rita Verdonk wist dat ook en beloofde ruimhartig dat wie d?t overkomt een (tijdelijke) verblijfsvergunning kan krijgen op basis van het zogenaamde ?buiten schuld criterium?. Maar die regeling is een wassen neus, zegt Loes Vellenga, voorzitter van de Vereniging Asieladvocaten en -juristen Nederland (VAJN). ?Het is nauwelijks te bewijzen dat een ambassade niet wil meewerken. Die zet namelijk niet op schrift dat iemand geen reispapieren krijgt. Die z?gt dat alleen maar. Daarnaast moet je kunnen aantonen dat je alles hebt gedaan om in een ander land een verblijfsvergunning te krijgen. Maar dat is ook heel moeilijk. Eigenlijk lukt het n??it om een buitenschuldverklaring te krijgen. Ik heb het in ieder geval nog nooit meegemaakt.?

Als het, om wat voor reden dan ook, onwaarschijnlijk is dat een illegaal wordt uitgezet, moet hij volgens de vreemdelingenwet worden vrijgelaten. Soms heft de IND of de vreemdelingenpolitie de bewaring op, soms moet de vreemdelingenrechter eraan te pas komen. Hoewel de wet geen maximumduur voor vreemdelingendetentie kent, oordeelt een rechter dan meestal na een maand of zes dat het vrijheidsbelang van de illegaal zwaarder is gaan wegen dan het belang van de staat. Vooral, en dat gebeurt regelmatig, als hij vindt dat de vreemdelingendienst zelf te weinig actie heeft ondernomen om terugkeer te bevorderen.

Vanaf het moment dat een illegaal op vrije voeten wordt gesteld, staat hij bij de overheid in de boeken onder de noemer ?Met onbekende bestemming vertrokken?. Dat wekt op zijn minst de schijn dat de vreemdeling het land verlaten heeft. Voor een klein deel van de illegalen gaat dat op. Zij trekken door naar landen als Spanje en Itali?, waar een wat soepeler vreemdelingenbeleid wordt gevoerd. Maar volgens de Tilburgse hoogleraar Vreemdelingenrecht Anton van Kalmthout, die het onderzoek van de UvT leidde, blijft het grootste deel gewoon in Nederland. ?Om dezelfde redenen dat mensen hier ooit naartoe zijn gekomen, willen ze ook nadat ze zijn geklinkerd niet meer weg,? zegt hij. Van Kalmthout ziet het ook in de praktijk, als lid van de Raad van Toezicht van de vreemdelingengevangenis Willem II Tilburg. ?De inrichting ontvangt wel eens ansichtkaarten van illegalen die er hebben vastgezeten,? vertelt hij. ?Daar staat dan op: ?Beste bewakers, bedankt voor de goede behandeling. Ik moest eigenlijk het land uit, maar u begrijpt, ik ben toch maar hier gebleven.? ?

Nachtopvang

Het is negen uur ?s avonds, en aan de achterzijde van het stadhuis in Rotterdam verzamelt zich een zonderling gezelschap. Mannen met woeste baarden, vrouwen met halve gebitten, een jongen met rood doorlopen ogen, een grijsaard met een blauwe neus. E?n ding hebben ze met elkaar gemeen: het gebrek aan een dak boven hun hoofd. Een paar meter van de meute verwijderd, diep weggedoken in zijn winter?jas, staat een kale man met een artistiek sikje. Hij heet Rahman, is vijfenveertig jaar en komt uit Iran. Rahman is van oorsprong filmmaker. In Iran maakte hij een parodie op de religieuze dictatuur in zijn land. Uit angst voor gevangenisstraf vluchtte hij acht jaar geleden naar Nederland. Hij vroeg asiel aan, maar zijn procedure werd na twee jaar be?in?digd. De IND had zijn film bekeken, maar zag er geen gevaar in. ?Ze begrepen er niets van,? zegt Rahman. Sindsdien leeft hij in de illegaliteit.

Even voor half tien komen twee blinkende touringcars van de NAS, een stichting voor daklozen, voorgereden. Het gezelschap stelt zich op in een lange rij. Wie twee euro kan betalen, mag de bus in. Als iedereen binnen is, klappen de deuren dicht en rijden de touringcars de straat uit. De route verloopt van Noord naar Zuid. Hoe prachtig verlicht de Erasmusbrug is, gaat aan de meeste passagiers voorbij: een dakloos bestaan is een vermoeiend bestaan. Als de bussen een kwartier later in de Waalhaven aankomen, gaan de deuren weer open. Hier, aan de Smirnoffweg nummer 3, zat enige tijd geleden nog een cafetaria. Nu is het een nachtopvang met tachtig bedden. Als Rahman de opvang binnenkomt, stort hij zich direct op de dampende pan soep die klaarstaat. Het is vandaag zijn ontbijt, lunch, en diner ineen.

De illegaliteit ging hem lange tijd redelijk af, tot een jaar geleden. ?Het was die dag koud en het sneeuwde,? vertelt hij boven het ge?lal uit van een stel dronkaards in de hoek. ?Ik stond me op te warmen in een metrostation. Een politieagent zag dat en vroeg om mijn papieren. Maar die had ik natuurlijk niet.?

Rahman werd uiteindelijk naar de bajesboot gebracht. Dat viel hem zwaar. ?Ik zat met drie man op een cel. En ik mocht niet sporten, niet werken, niet studeren, niets! Elke dag vroeg ik me af: wat heb ik misdaan?? Zes maanden zat hij vast. Omdat Iran geen onderdanen terugneemt die niet vrijwillig terugkeren, werd hij een half jaar geleden geklinkerd. En toen begon de ellende pas. ?Ik was totaal depressief geworden op de boot. Die zes maanden hadden wel zes j??r geleken. Ik liep schreeuwend door de straten.? Een dokter verwees hem door naar het Riagg. Daar gaven ze hem zware medicijnen. ?Zolang ik mijn pillen slik,? zegt Rahman, ?gaat het redelijk.? Dan verontschuldigt hij zich, hij wil naar bed. Op de slaapafdeling wast hij zijn voeten en duikt onder de wol. ?Ik hoop,? zegt hij, ?dat die drugsverslaafden een beetje stil doen. Die zijn ?s nachts vaak zo onrustig.?

Fijn cadeautje

Twee dagen later treffen we Rahman voor de ingang van een Bas van der Heijden-filiaal in het centrum van de stad. Hij staat de straatkrant te verkopen. Een mevrouw geeft hem twee euro, maar zegt dat ze zijn krant niet hoeft. ?Het is soms best vernederend om dit werk te doen, als je gestudeerd hebt,? bekent Rahman. ?Vaak sta ik hier ?ren, goedemiddag mevrouw, fijne dag meneer, maar verkoop ik helemaal niks.? Hij heeft ander werk geprobeerd, maar dat is hem niet goed bekomen. Via een Turks uitzendbureau ging hij aan de slag als schoonmaker in de Botlek. Maar na twee weken ploeteren, weigerde het bureau hem te betalen. Toen hem dat opnieuw overkwam, nadat hij in het Westland een maand tomaten had geplukt, besloot hij zich nooit meer aan duistere werkgevers uit te leveren.

Minder frisse manieren om aan geld te komen heeft hij al helemaal nooit overwogen, bezweert de Irani?r. Al had hij daar alle gelegenheid toe. ?De drie mannen met wie ik op de bajesboot een cel deelde, waren alle drie crimineel. Voordat ik werd vastgezet, wist ik nog niks.

Maar toen ik van de boot afkwam, wist ik precies hoe ik moest stelen en drugs moest dealen. Dat was nog eens een fijn cadeautje van de vreemdelingenpolitie.? Als dealer had hij wel honderd euro per dag kunnen verdienen, zegt Rahman. Dat is nogal wat, in vergelijking met de paar schamele centen die de straatkrant hem oplevert. ?Maar op zo?n manier hoeft het voor mij niet,? zegt hij. ?Ik heb mijn waardigheid. En ik wil niemand tot last zijn.?

?s Middags gaat Rahman naar het tehuis van de Sisters of Charity op de ?s Gravendijk?wal. Iedereen die honger heeft, kan daar tussen drie en vier voor een gratis maaltijd terecht. Vandaag op het menu: bloemkoolcurry met aardappelen en ei. De lange tafels zijn tot op de laatste stoel bezet. Nonnen met blauwwitte kapjes delen borden uit. Aan het eind van de zaal zit het levende bewijs dat John Lennon niet dood is, maar met haar tot op zijn schouders en een baard door Rotterdam zwerft. Rahman komt hier niet alleen om te eten, vertelt hij. Soms doet hij ook vrijwilligerswerk. Dan schilt hij aardappelen en wast hij af. Bijzonder voor iemand die niet eens een fatsoenlijk inkomen heeft. ?Dat is wel zo,? zegt Rahman, ?maar ik moet ook iets positiefs met mijn leven blijven doen. Anders word ik gek.?

Met illegalen als Rahman mag een overheid haar handen dichtknijpen, zou je zeggen. Maar de gemeente Rotterdam lijkt daar weinig oog voor te hebben. Op initiatief van Leefbaar Rotterdam heeft de stad enige tijd geleden besloten dat nachtopvang voortaan uitsluitend toegankelijk is voor daklozen die een ?binding met de regio? hebben. Mensen zonder verblijfsvergunning vallen daar volgens de gemeente niet onder. Raadsleden van Leefbaar Rotterdam brachten eind maart onaangekondigd een bezoek aan alle opvangcentra, om persoonlijk te controleren of er geen illegalen of andere onwelkome daklozen waren ondergebracht. Het Leger des Heils bleek zich gezagsgetrouw aan het verbod te hebben gehouden. Maar twee andere centra hielden de deur stevig dicht. Ook bij de touringcars naar de opvang aan de Smirnoffweg kregen de raadsleden te horen dat hun bezoek niet op prijs werd gesteld. Toch zullen ook die instellingen binnenkort overstag moeten, willen ze hun subsidie behouden. Maar wat gebeurt er dan met Rahman? ?Dan zal ik in het park moeten gaan slapen,? zegt de filmmaker zelf. Dat zal zijn depressie geen goed doen. Bovendien loopt hij dan het risico opnieuw te worden opgepakt en voor de tweede maal naar de bajesboot te worden gebracht. Rotterdam heeft haar illegalen voor de keuze gesteld: vertrekken of verkommeren.

Heidegger lezen

Het regent en het waait, en een Marokkaanse man sleept zich voort over de Rotterdamse Westkruiskade. Elke groentezaak of halal?slagerij die hij passeert, gaat hij binnen. Daar wisselt hij een paar woorden met de eigenaar, komt dan weer naar buiten en vervolgt zijn tocht. De Marokkaan zoekt werk, maar het wil niet erg lukken. Ook op de 1e Middellandstraat en de Nieuwe Binnenweg schudden winkeliers meteen het hoofd als hij zijn vraag stelt. De man gaat er steeds langzamer van lopen. Wanneer hij zo?n beetje elke zaak in het Oude Westen heeft gehad en zijn gezicht rood ziet van kou, houdt hij het voor gezien. Morgen weer een dag.

Abdel, heet de Marokkaan. Maar als de politie ernaar vraagt, heet hij Ramsey en komt hij uit Libanon. Of geeft hij helemaal geen naam op. Abdel (37) is illegaal in Nederland, al meer dan tien jaar. In die tijd heeft hij drie keer in vreemdelingenbewaring gezeten. Zes weken in de Rotterdamse gevangenis Westersingel, zeven maanden in de Willem-II-gevangenis in Tilburg en vijf maanden op de bajesboot. Tussen de tweede en derde keer zaten slechts drie weken. Telkens werd hij aangehouden voor openbare dronkenschap ? Abdel is christen en mag graag een biertje drinken. Omdat hij dan geen identiteitsbewijs kon tonen, werd hij vastgezet. Het leven in vreemdelingenbewaring was niet om over naar huis te schrijven, vertelt hij, vanachter een kop koffie in een tentje aan de Mauritsweg. Vooral op de bajesboot niet. ?In de zomer was het daar een ?ven,? zegt hij, in vloeiend Nederlands. ?De luchtcirculatie was heel slecht. Hoe denk je dat je cel dan gaat ruiken, als je met zijn vieren een toilet deelt?? Toch wist hij zich aardig staande te houden. ?De bewakers konden mij niet uitstaan. Ze vonden dat ik deed alsof de boot een hotel was. Dan zei ik: ?Ja, ik zit mijn tijd wel uit. Ik eet, ik slaap, ik lees, ik krijg zeven euro vijftig zakgeld in de week, en dat allemaal van j?llie belastingcenten.?? Omdat Abdel consequent weigerde aan zijn uitzetting mee te werken, werd hij telkens weer geklinkerd. Twee maanden geleden voor het laatst.

Het is er de afgelopen jaren niet makkelijker op geworden om illegaal te zijn, zegt hij. Neem nou het vinden van werk. Toen hij net in Nederland was, kon hij overal aan de slag. Hij bediende lange tijd de draaibank bij een bedrijf in motoren. ?Maar tegenwoordig,? weet hij, ?kunnen werkgevers achtduizend euro boete per illegale arbeider krijgen. Niemand durft mij nog aan te nemen.? Kort geleden had hij geregeld dat hij mocht komen helpen bij een groentekraam op de markt. ?Maar die dag werd ik wakker met een vreemd voorgevoel. Ik belde af. Een dag later hoorde ik dat de vreemdelingenpolitie die ochtend de hele markt had doorgelicht.? Nu verdient hij af en toe wat geld via een straatveegproject voor daklozen. Een dominee die hij kent, stopt hem soms een paar euro toe. Omdat hij geen huis heeft, brengt hij overdag veel tijd door in de Openbare Bibliotheek, zegt hij. Daar is het warm en hoeft hij tenminste niet de hele tijd tussen de junkies te zitten, zoals in de Pauluskerk. ?En ik kan er lekker Heidegger lezen.?

Pardon? Abdel kijkt gegeneerd naar zijn kop koffie. En dan begint hij aan ??n stuk door te vertellen. Dat hij van huis uit wiskundige is en in 1996 met een h??l ingenieus apparaat vijfduizend gulden won op de uitvindersbeurs Eureka in Brussel. Dat hij toen naar Delft is gegaan om verder te studeren, en daarmee een tijdelijke verblijfsvergunning kreeg. Dat het geld al snel opraakte. Dat hij daardoor al na een jaar met zijn studie moest stoppen, en ook zijn vergunning weer verloor. Dat hij sindsdien illegaal in Nederland is.

Het ongeloof aan de andere kant van de tafel is groot. Briljant wetenschapper, ja ja, hier spreekt vast de alcohol. Waarom is hij dan nooit teruggegaan naar Marokko? ?Mijn drie broers,? zegt Abdel, ?zijn econoom, architect en theoloog. Maar ze kunnen alle drie geen werk vinden. Ik heb dus niks te zoeken in Marokko.? Dan staat hij op en gaat ervandoor. Hij moet nog een slaapplaats regelen, zegt hij.

Een week later treffen we Abdel in een caf? aan het Schouwburgplein. Triomfantelijk legt hij een beduimelde plastic zak op tafel. ?Sorry voor het stof,? zegt hij. ?Ik had hem begraven in het park.? Uit de zak haalt hij een programmaboekje van Eureka ?96. Abdel bladert het razendsnel door en wijst dan op een zinsnede. Waarachtig, daar staat zijn naam, boven een beschrijving van zijn uitvinding: een machine die elektriciteit opwekt uit de golven van de zee. De Marokkaan heeft ook een brief meegenomen van een Franse ondernemer. Die had wel oren naar zijn ontwerp. ?Ik heb dat toen afgeslagen,? zegt Abdel. ?Die man wilde vijftig procent van de winst. Achteraf had ik het beter wel kunnen doen.? En dan zijn er nog bouwtekeningen, gemaakt op de achterkant van doktersbriefjes en klachtenformulieren uit de bajesboot. ?Mijn nieuwe uitvinding,? zegt Abdel. ?Een extra krachtige motor. Die heb ik bedacht toen ik de laatste keer vastzat.? Het is tevens zijn enige hoop op een verblijfsvergunning, denkt Abdel. ?Als ik hier patent op kan aanvragen en ik kan dat patent doorverkopen, dan heb ik zo honderdduizend euro in mijn zak. Nou, dan zul je eens zien hoe snel ik een Nederlands paspoort kan krijgen.?

Niet lang daarna zien we Abdel ?s avonds laat met een grote fles bier door de stad zwalken. In de buurt van Boijmans Van Beuningen slaat hij een steeg in. Hij kruipt in een hoek en bedekt zichzelf met een stuk plastic. Dan doet hij zijn ogen dicht en valt in slaap.

Geen rechtspositie

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) zegt bezorgd te zijn over de enorme schaal waarop illegalen worden geklinkerd. Volgens Wim Deetman, VNG-voorzitter en burgemeester van Den Haag, is het probleem ontstaan doordat in de vreemdelingenwet een ?fictie? is opgenomen om het systeem sluitend te maken. ?Die luidt: als je hier niet mag verblijven, is het je eigen verantwoordelijkheid om het land te verlaten. Ja, dat is interessant, maar wat nou als iemand zegt: ik zie dat anders??

Daar komt bij, constateert Deetman, dat de overheid heeft bepaald dat wie niet zelfstandig terugkeert, nergens meer recht op heeft. Leuk bedacht, maar het zadelt de gemeenten met een hoop narigheid op. ?Het gebrek aan rechts?positie maakt illegalen hyperkwetsbaar,? zegt Deetman. En kwetsbaarheid werkt volgens de VNG-voorzitter wetsovertredingen in de hand. ?Er wordt onder die groep veel zwart werk verricht. Dat zorgt voor concurrentievervalsing. En doordat illegalen geen rechtspositie hebben, zijn ze ook nog chantabel. Daardoor kunnen ze tot prostitutie of drugshandel worden gedwongen.? Tegelijkertijd, zegt Deetman, wordt door die kwetsbaarheid een beroep gedaan op de zorgplicht van de gemeenten. ?Als een illegaal ziek wordt of er is een ander probleem, kan hij niet bij de juiste instanties terecht. Zo iemand laat je niet aan zijn lot over. Dus zeggen de meeste Nederlandse gemeenten, ongeacht hun politieke kleur: er moet geholpen worden, punt uit. Daar ben ik eigenlijk wel trots op.?

Deetman wil niet reageren op de Rotterdamse oplossing voor het probleem: de illegalen de stad uit jagen door de voorzieningenkraan dicht te draaien. ?Daarvoor ben ik onvoldoende van die situatie op de hoogte,? zegt de VNG-voorzitter. Denkt hij niet dat een deel van de Rotterdamse illegalen zich naar andere steden zal verplaatsen, bijvoorbeeld naar zijn eigen Den Haag? Deetman: ?Ja, dat zou het effect kunnen zijn.?

Kindsoldaat

In een beneveld kamertje in de kelder van de Rotterdamse Pauluskerk haalt Isaias een klein zwart pijpje uit zijn binnenzak. Met zijn knokige vingers propt hij er een bruin bolletje in. Dan zet hij het ding aan zijn mond en houdt een brandende aansteker bij het uiteinde. Een teug vanuit de tenen. Zijn hoofd verdwijnt in een grote rookwolk. En met elke hijs die hij neemt, vervaagt een herinnering aan zijn jeugd in Eritrea, waar hij opgroeide als kindsoldaat. Even geen ratelende mitrailleurs in zijn oor. Even geen opensplijtende schedels op zijn netvlies. En als straks de dope op is, gaat hij naar buiten en koopt hij gewoon weer nieuwe.

Het is drie?ntwintig jaar geleden, hij was net zeventien, dat Isaias zijn land ontvluchtte. In Nederland kreeg hij zonder aarzelen een verblijfsvergunning. Nu zou hij eindelijk op adem kunnen komen. Maar omdat je de jongen wel uit de oorlog kan halen, maar de oorlog niet uit de jongen, ging het al snel mis met hem. Om het woeden in zijn hoofd te stillen ging hij blowen, snuiven en uiteindelijk hero?ne roken. De problemen stapelden zich op. Zeven jaar geleden raakte hij dakloos, en bij gebrek aan vast woonadres werd ook zijn verblijfsvergunning ingetrokken. Zo belandde hij in de illegaliteit.

Het geval Isaias staat niet op zichzelf. Uit onderzoek van het Trimbosinstituut blijkt dat problematisch harddrugsgebruik onder illegalen veel voorkomt. Exacte aantallen worden in het onderzoek niet genoemd, maar wel de oorzaken: traumatische ervaringen in het verleden, de uitzichtloosheid van het huidige bestaan.

Isaias werd opgevangen in de Pauluskerk. Daar eet hij en slaapt hij op een matje op de stenen vloer. Tegen een kleine vergoeding maakt hij de toiletten en de gebruikersruimtes schoon.

Ongeveer anderhalf jaar geleden waren ze Isaias opeens kwijt in de kerk. Hij bleek te zijn opgepakt bij een kaartcontrole in de tram. De politie had hem naar de bajesboot gebracht. Daar heeft hij dertien maanden vastgezeten. Bijkomend voordeel: hij raakte tijdelijk van de hero?ne af, al was er genoeg hasj op de boot verkrijgbaar. Bijkomend nadeel: de hachelijke omstandigheden op de boot, de onzekerheid over zijn toekomst en de gebrekkige psychische zorg brachten hem nog verder in de geestelijke problemen. Toen hij drie maanden geleden werd geklinkerd ? de IND had volgens de rechter te weinig ondernomen om hem uit te zetten ? had hij meer behoefte aan hero?ne dan ooit.

Niet zo vreemd, zegt Bea Kruse, die als verpleegkundige in de Pauluskerk werkt. Kruse heeft veel ervaring heeft met types als Isaias. ?Mensen die een jaar op de boot hebben gezeten, zijn bijna gediplomeerd gek,? zegt ze. ?Die hebben zoveel moeten doorstaan dat het wandelende tijdbommen zijn geworden. Hun lichaam is helemaal verkrampt; ??n brok wanhoop en frustratie. Dan is het wachten tot ze een keer de boel kort en klein slaan.? Kruse probeert zulke gevallen altijd door te verwijzen naar het Riagg. ?Het is natuurlijk maar de vraag wat dat helpt,? zegt ze. ?Want wat valt er te bespreken met iemand die geen onderdak heeft en amper te eten??

Isaias zit weer in de gebruikersruimte. Hij heeft net nieuwe voorraad gehaald. Wat heeft iemand zoals hij nou nog voor toekomstdromen? ?Ik zou heel graag naar een afkickkliniek willen,? zegt hij bijna onhoorbaar. ?Maar dat mag ik niet, omdat ik geen verblijfsvergunning heb. Dat vind ik wel jammer.?

Buiten de orde

Het moet voor asieladvocaten en vreemdelingenrechters een raar gegeven zijn. Als een illegaal in vreemdelingenbewaring niet kan worden uitgezet, geldt in de rechtspraak dat zijn detentie moet worden opgeheven: de illegaal wordt in vrijheid gesteld. Formeel heeft het recht dan gezegevierd. Maar eenmaal buiten loopt die persoon vaak tegen zoveel problemen aan, dat hij in de praktijk eerder vogelvrij is verklaard. Wat kun je in de rechtszaal met die wetenschap? ?Niet zoveel,? zegt Willem van Bennekom, gepensioneerd vreemdelingenrechter en thans rechter-plaatsvervanger in Amsterdam. ?Je w??t het, en afhankelijk van de persoon die voor je staat, maak je je er meer of minder zorgen om. Soms in die mate dat je bijna in de verleiding komt om te zeggen: ?Eigenlijk is de cel beter voor u dan de vrijheid.??

Wanneer iemand in de prostitutie dreigt te belanden bijvoorbeeld. ?Ik herinner me een Moldavische vrouw. Op de achterste bank zat een man in een leren jasje, die ook al bereid was allerlei garantstellingen te betalen. Nou, dan vraag je je wel af wat er met zo?n vrouw gebeurt als ze vrij komt.? Maar verder kan die bezorgdheid niet gaan, zegt Van Bennekom. ?Het is een dilemma. Maar er is maar ??n weg. Je kunt je als rechter niet door oneigenlijke motieven laten be?nvloeden. Dat betekent in dit soort zaken dat je geen rekening moet houden met de situatie waarin de betrokkene als gevolg van je beslissing terechtkomt.? Maar wat nu als iemand ziek is? Wordt hij dan ook op straat gezet? ?Als iemand er echt slecht aan toe is,? zegt Loes Vellenga van de VAJN, ?is dat soms reden om even geen hoger beroep in te stellen. Omdat je denkt: die persoon is beter af in de cel, want dan heeft hij tenminste een dak boven zijn hoofd.?

Rechters houden in hun oordeel in beginsel geen rekening met ziekte. ?Het zou misbruik van mijn bevoegdheid zijn,? zegt Willem van Bennekom, ?als ik zou zeggen: hou die man maar wat langer vast. Wel zoek je soms naar mogelijkheden iets buiten het formele kader om te doen. Dan overleg je bijvoorbeeld met de advocaat en de vertegenwoordiger van de IND, en zeg je: ?Wisselt u eens even telefoonnummers uit.? Maar dat verschilt per rechter. Niet iedereen zal zich geroepen voelen om iets buiten de orde te doen, of zich bewust zijn van de mogelijkheden daartoe.?

En wat doet een advocaat als een cli?nt, nadat hij is vrijgelaten, om hulp aanklopt? ?Dan kan ik weinig doen,? zegt Loes Vellenga. ?Heel soms stop ik iemand een tientje toe, maar meestal verwijs ik hem door naar een kerk of een hulporganisatie. En als iemand twee dagen niet heeft gegeten, geef ik hem een zak brood mee.?

Volstrekte willekeur

Het prikkeldraad rond de Willem II-gevangenis aan de Ringbaan Zuid in Tilburg glinstert in de zon. Binnen worden drie Chinezen door een bewaker een kamertje binnengebracht voor een ontmoeting met hun advocate. De mannen nemen plaats aan een witte houten tafel waarop een telefoon met speakerfunctie staat. Zo kunnen ze, via een tolk Mandarijn aan de andere kant van de lijn, met hun raadsvrouw communiceren. De Chinezen zitten alle drie zo?n drie maanden vast. En voor alle drie is het de tweede keer dat ze in bewaring zijn gesteld.

Ze maken een afgematte indruk. De omstandigheden in de Tilburgse gevangenis zijn niet best, zeggen ze. Met acht man op een cel, slechts ??n uur per dag luchten en ??n uur recre?ren, dat is een zware beproeving. Vooral wanneer je als niet-roker in een cel vol rokers wordt gestopt. ?Hebt u weleens aan terugkeer gedacht?? vraagt de advocate, bladerend door een stapel dossiers. De mannen moeten er een beetje om lachen. Ze durven niet terug naar China. Daar hebben ze nog grote schulden uitstaan bij de ?slangenkoppen?, de mensensmokkelaars die ervoor hebben gezorgd dat ze naar Nederland konden komen. Een van de mannen vertelt dat hij nog twintigduizend euro moet betalen. Als hij nu terug zou gaan, is zijn leven en dat van zijn familie niet veilig.

En al zouden de mannen terug willen, dan zou dat waarschijnlijk niet eens kunnen. De Chinese ambassade is niet erg kwistig met het verstrekken van reisdocumenten voor illegalen, blijkt uit cijfers van de IND. Van de 1304 ?laissez-passer?-aanvragen die in 2006 werden gedaan, werden er slechts 37 gehonoreerd. Des te opmerkelijker dat IND-directeur Peter Veld een maand geleden in NRC Handelsblad zei: ?Er zijn mij geen landen bekend die structureel weigeren onderdanen terug te nemen. Ook China niet.?

Wanneer ze hier weg mogen, willen de mannen weten. Andere Chinezen werden al na twee weken vrijgelaten, hebben ze gezien, maar zij zitten hier al zo lang. Hun raadsvrouw legt uit dat de meeste Chinezen uiteindelijk vrij komen, maar dat het zelfs voor advocaten moeilijk is in te schatten wann??r. ?Er is sprake van volstrekte willekeur,? klinkt het in het Mandarijn door de speaker. ?U beseft,? probeert de raadsvrouw nog een keer, ?dat uw leven er niet veel makkelijker op zal worden wanneer u weer buiten staat?? Ja, dat beseffen de mannen. ?Wat gaat u eigenlijk doen als u vrij komt?? De Chinezen halen hun schouders op. Ze zien wel, zeggen ze. De advocate schudt de mannen de hand en verlaat de kamer. Haar cli?nten staan waarschijnlijk over niet al te lange tijd weer ergens sateetjes te rijgen.

Dweilen

Uit het onderzoek van de Universiteit van Tilburg blijkt dat bijna veertig procent van de gedetineerde illegalen eerder heeft vastgezeten, en dat driekwart daarvan weer op straat belandt. Voor de vreemdelingenpolitie is dat nogal frustrerend. ?Je moet het vergelijken met die veelplegers,? zegt Gerard Faas, voorzitter van de ondernemingsraad van het korps Rotterdam-Rijnmond. ?Je hebt het proces-verbaal nog niet af, of ze staan alweer buiten. Dat is dweilen met de kraan open.? Het komt regelmatig voor, zegt hij, dat agenten op straat illegalen tegenkomen die ze een paar maanden eerder nog hadden opgepakt. Faas: ?Dan zou je bijna gaan denken: laat nu maar lopen.?

Bijna. Want politiekorpsen hebben zich wel aan hun prestatiecontract met de overheid te houden. In het contract voor 2007 is bepaald dat de regiokorpsen samen 11.883 illegalen moeten oppakken en in vreemdelingenbewaring moeten plaatsen. Als een korps zijn quotum haalt, kan het rekenen op een bonus van zo?n tweehonderdveertigduizend euro. Het effect is dat nu meer op illegalen wordt gejaagd dan voorheen, zegt Loes Vellenga van de vereniging van asieladvocaten. ?Ik merk dat als ik piketdienst heb. Tot voor kort ging er nog weleens een week voorbij dat ik helemaal geen meldingen kreeg van illegalen die waren opgepakt. Maar nu krijg ik elke d?g meldingen.?

Vellenga, die piketdiensten draait voor de regio Alkmaar, weet ook waar die illegalen vandaan komen. ?Er worden veegacties gehouden bij bollenboeren. En de politie gaat gericht Chinese restaurants binnen, omdat ze ervan overtuigd zijn dat daar illegalen werken. Meestal is dat ook zo.?

En zo kan het gebeuren dat een illegaal voor de tweede of zelfs derde keer door de vreemdelingenpolitie wordt meegenomen, terwijl de eerste keer al duidelijk was dat hij met geen mogelijkheid het land kan worden uitgezet. Voor zo iemand is het Nederlandse terugkeerbeleid een duizeligmakende carrousel.

Onuitzetbaar

Is er een oplossing voor dit omvangrijke probleem? Nee, zeggen de deskundigen die we hebben gesproken, er bestaat niet ??n sluitende oplossing. Wat je ook bedenkt, er zal altijd een groep illegalen blijven bestaan die onuitzetbaar is. En iedereen een verblijfsvergunning geven, lokt weer andere problemen uit.

Maar op een aantal onderdelen van het beleid valt w?l winst te behalen, zeggen sommigen. Op het onderdeel vreemdelingenbewaring bijvoorbeeld. De cellencapaciteit voor vreemdelingen ligt nu op ongeveer drieduizend. Met de opening van drie nieuwe bajesboten in Dordrecht en Zaandam zullen daar binnenkort nog achthonderd cellen bij komen. Hoewel tal van landen veel meer illegalen hebben, is er geen land waar zoveel celcapaciteit voor illegalen is bestemd. ?Maar als detentie in veel gevallen niet tot terugkeer leidt,? zegt hoogleraar Vreemdelingenrecht Anton van Kalmthout, ?moet je concluderen dat er symboolbeleid wordt gevoerd. De detentie is in veel gevallen zelfs onrechtmatig, omdat je van tevoren al weet dat bijvoorbeeld mensen uit China of Somali? niet kunnen worden uitgezet.? Bovendien, zegt van Kaltmhout, leidt de vreemdelingenbewaring niet tot een sterke afname van het aantal illegalen in Nederland. In 2002 schatten onderzoekers van de Erasmusuniversiteit dat in Nederland tussen de 112.000 en 163.000 illegalen verbleven. Vorig jaar kwam het Wetenschappe?lijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) op een aantal van 128.907 uit. ?Maar vijf jaar geleden werden de Polen, Hongaren en Tsjechen ook nog onder de illegalen gerekend,? zegt Van Kalmthout. ?Je had dus mogen verwachten dat het aantal nu veel lager zou liggen.?

De hoogleraar pleit ervoor om de vreemdelingenbewaring te vervangen door een dagelijkse of wekelijkse meldplicht. Dat is een stuk mensvriendelijker, en kost veel minder geld. ?Pas als iemand zich niet aan de meldplicht houdt, zet je hem vast.?

Anton van Kalmthout krijgt bijval van de oud-vreemdelingenrechter Willem van Bennekom. ?De vreemdelingenwet biedt wel degelijk de mogelijkheid om een meldplicht op te leggen,? zegt hij. ?Vroeger deden we dat ook regelmatig.? Maar sinds de Raad van State heeft besloten dat het niet aan de vreemdelingenrechter is zijn eigen oordeel in de plaats te stellen van dat van de verweerder (lees: de IND), komt het nog maar weinig voor. Van Bennekom: ?Als instrumenten wegvallen die juist kunnen bijdragen tot een evenwichtige benadering van een heel gecompliceerd probleem, vind ik dat jammer.?

Loes Vellenga van de vereniging van asiel?advocaten is er voorstander van om illegalen gewoon te laten werken. Dan hoeven ze niet te dealen of te stelen, niet in het park te slapen en geen honger te lijden. ?Er is tenslotte altijd werk dat niemand anders wil doen,? zegt Vellenga. VNG-voorzitter Wim Deetman sluit zich daarbij aan. ?Ook uit het oogpunt van bestuur, openbare orde, wetshandhaving en veiligheid zou dat goed zijn,? zegt Deetman. ?Dan heb je tenminste zicht op de illegalen. Maar de discussie over arbeid wordt helemaal niet gevoerd. Tot nu toe is Nederland daar niet rijp voor geweest.?

Dienst Terugkeer en Vertrek

De hamvraag luidt: wat gaat Nebahat Al?bayrak doen? Twee weken geleden kondigde de kersverse staatssecretaris van Justitie aan dat ze een uitgebreid onderzoek naar illegalen in Nederland wil laten uitvoeren. Albayrak wil achterhalen hoe mensen in de illegaliteit zijn terechtgekomen, hoe lang ze al illegaal zijn, en of dat te maken heeft met overheidsbeleid. Een aardig begin. Maar zo?n onderzoek steekt nogal merkwaardig af tegen een van de voornemens in het coali?tie?akkoord. Op pagina 44 staat namelijk, dat overeenstemming moet worden bereiken met de VNG over het staken van opvang voor asielzoekers die niet onder de aanstaande pardonregeling vallen. Op die manier zal het aantal rondzwervende illegalen natuurlijk niet afnemen. Kennelijk hebben CDA, PvdA en ChristenUnie al hun hoop gevestigd op het ?llerlaatste punt in het akkoord: ?De Dienst Terugkeer & Vertrek begint in overeenstemming met de planning in de eerste helft van 2007 met zijn werkzaamheden.?

De DT&V gaat zich exclusief bezighouden met de terugkeer van illegalen en uitgeprocedeerde asielzoekers, en neemt daarmee de taken over die voorheen bij de IND, de Koninklijke Marechaussee en de vreemdelingenpolitie lagen. Er zal veel effici?nter en meer aandachtsgericht worden gewerkt dan tot nu toe het geval was, zegt algemeen directeur Rhodia Maas. Zo zal iedere vreemdeling een eigen ?regievoerder? worden toegewezen, die regelmatig met hem in gesprek zal gaan en zich aan een maximumtermijn moet houden bij het indienen van een laissez-passer-aanvraag. ?Over twee jaar mag het niet meer gebeuren,? zegt Maas, ?dat een rechter oordeelt dat er te weinig is gedaan aan de terugkeer omdat de vreemdeling vier maanden in zijn eentje in een cel heeft gezeten en niemand heeft gezien.?

Nog steeds geldt: wie terug w?l, k?n terug. ?Bij mijn weten,? zegt Maas, ?zijn er geen autoriteiten die structureel weigeren hun onderdanen terug te nemen.? En wie niet wil, of niet durft, krijgt een duwtje in de rug van de DT&V. Door de vreemdeling erop te wijzen hoe naar het leven in de illegaliteit kan zijn, bijvoorbeeld. ?Zoiets wens je niemand toe,? zegt Maas.

Een van de doelen die de directeur zichzelf heeft gesteld, is van terugkeer een geaccepteerd onderdeel van de samenleving maken. ?Als je bij iedereen tussen de oren krijgt dat terugkeer niet per definitie een drama is, heb je een redelijke slag gemaakt.? Toch wil ze geen streefcijfer noemen voor het aantal vreemdelingen dat dankzij de frisse wind van de DT&V het land zal verlaten. ?Mijn doel is niet primair om veel meer mensen te laten terugkeren,? zegt Maas. ?Wat ik vooral van belang vind, is dat de gemiddelde duur van de bewaring gaat afnemen door eerder vast te stellen wie zelfstandig terug wil. Of door eerder te besluiten: laat hem maar vrij, want dit wordt niks.?

Want je blijft vreemdelingen houden die ?op geen enkele manier meewerken?, zegt Maas. ?Daar kun je lang bovenop blijven zitten, maar op een gegeven moment houdt het op.?

Hagelwit trainingspak

Het is precies drie weken geleden dat de Marokkaanse jongen Khalid met een blauwe vuilniszak bij Rotterdam Centraal werd afgezet. Anderhalve week geleden ontving VN nog een sms?je van hem: ?Waarom!? Waarom is de menselijkheid zo laag geworden in een vrij democratieland als Nederland? Nederlandse volk heeft wel door?? Dat klonk weinig optimistisch. Nu ontmoeten we hem weer, op een trapveldje ergens in Leiden. Hoe gaat het met hem? Niet zo best, zegt Khalid. Hij slaapt op een stuk karton, in een huis dat nog in aanbouw is. Heeft zijn ex-celgenoot, de Marokkaanse klusser, voor hem geregeld. Erg aardig, maar hij doet geen oog dicht. Toch ziet Khalid er een stuk frisser uit dan de vorige keer. Hij draagt een hagelwit trainingspak en smetteloze sneakers. Zijn haar is geknipt en hij heeft een perfect getrimd baardje. Ook opvallend: hij ?s er nog. ?Ik heb contact gehad met mijn broer in Itali?,? zegt hij. ?Maar ik heb voorlopig geen plannen om hier weg te gaan. Ik heb namelijk werk gevonden. Misschien kan ik binnenkort wel een kamer huren.?

Als we hem vragen naar het s??rt arbeid dat hij verricht, schoonmaken of straatkranten verkopen misschien, begint hij beschaamd te lachen. ?Eerlijk?? Dan vertelt hij over een man die hem kort na zijn vrij?lating wel geld wilde lenen. Op ??n voorwaarde: hij moest voor de man aan het werk. En nu is Khalid cokedealer. Zijn baas eist dat hij minstens tien bolletjes per dag verkoopt. Als we hem vragen of hij niet bang is dat hij straks w??r vastzit, worden zijn ogen vochtig. ?Nat??rlijk!? zegt hij. ?Maar begrijp nou, ik heb gewoon even geen keus!?

De namen van de illegalen in deze reportage zijn gefingeerd. Hun verhalen niet.